Ἀ χ ι λ λ έ ω ς Γ. Χ α λ δ α ι ά κ η

Γιὰ τὰ ὑμνογραφικο-μουσικολογικὰ τοῦ ἁγίου Νεκταρίου*

Α'

Ἡ ἐνασχόληση τοῦ ἁγίου Νεκταρίου μὲ τὴν ποίηση εἶναι, πλέον, γνωστή[1]· ὁ ἴδιος, ἄλλωστε, παραδεχόταν: «Ἡ ἱερὰ ποίησις ἦν ἐμοὶ εὐφρόσυνός τις πνευματικὴ ἀσχολία ἱκανοποιοῦσα τὸ θρησκευτικόν μου συναίσθημα. Διὰ τῶν ὕμνων ἐξέφραζον τὸν θαυμασμόν μου εἰς τὰ τοῦ θείου Δημιουργοῦ θαυμάσια ἔργα καὶ ἐξύμνουν τὴν θείαν σοφίαν, τὴν θείαν ἀγαθότητα καὶ τὴν θείαν παντοδυναμίαν»[2].

Τὰ ποιητικὰ ἔργα τοῦ ἁγίου Νεκταρίου εἶναι κατὰ βάση τέσσερα, γνωστὰ ὑπὸ τοὺς τίτλους· Θεοτοκάριο[3], Ψαλτήριο[4], Τριαδικό[5], καὶ Κεκραγάριο[6]. Ἀπὸ ἄποψη περιεχομένου πρόκειται γιὰ ἥκιστα πρωτότυπα ἔργα, πρᾶγμα ποὺ (χωρὶς νὰ θίγει τὴ σχετικὴ ἐργασία τοῦ ἁγίου) προκύπτει ἀβίαστα ἀπὸ τὴν ὣς τώρα ἔρευνα. Γιὰ παράδειγμα, τὸ Κεκραγάριο εἶναι ἁπλῶς μιὰ «ἔμμετρη ἐκδοχὴ» τοῦ ὁμώνυμου βιβλίου τοῦ ἱεροῦ Αὐγουστίνου, ἐνῶ τὸ Ψαλτήριο εἶναι (ὅπως διευκρινίζεται στὸ ἐξώφυλλο τοῦ βιβλίου) τὸ γνωστὸ πόνημα τοῦ Δαβίδ, «ἐντεταμένον εἰς μέτρα κατὰ τὴν τονικὴν βάσιν, μετὰ ἑρμηνευτικῶν σημειώσεων»· ἔτσι, στὸ παραπάνω ποιητικὸ ἔργο τοῦ ἁγίου Νεκταρίου, ὁ πρῶτος στίχος τοῦ πεντηκοστοῦ (δειγματικὰ) δαβιτικοῦ ψαλμοῦ [: Ἐλέησόν με, ὁ Θεός, κατὰ τὸ μέγα ἔλεός σου/ καὶ κατὰ τὸ πλῆθος τῶν οἰκτιρμῶν σου ἐξάλειψον τὸ ἀνόμημά μου] διαμορφώνεται (κατὰ ἐμφανῆ προσπάθεια ὑπαγωγῆς τοῦ πρωτότυπου σὲ ἕνα νεότροπο ἑνιαῖο ποιητικὸ μέτρο) ὡς ἑξῆς: Ἐλέησόν με, ὁ Θεός, Θεὲ ἐλέησόν με/ κατὰ τὸ μέγα καὶ πολὺ καὶ θεῖον ἔλεός σου/ καὶ δὴ κατὰ τὸ ἄπειρον πλῆθος τῶν οἰκτιρμῶν Σου/ ἐξάλειψον, ἐκδυσωπῶ, Σὺ τὸ ἀνόμημά μου[7]. Παρόμοιο εἶναι καὶ τὸ περιεχόμενο τῶν ὑπόλοιπων δύο ποιητικῶν ἔργων τοῦ ἁγίου Νεκταρίου, τοῦ Θεοτοκαρίου καὶ τοῦ Τριαδικοῦ, στὰ ὑμνογραφήματα τῶν ὁποίων ἀναγνωρίζονται (εὐχερῶς ἢ συγκεκαλυμμένα) ὁμοειδεῖς «μεταπλάσεις» (ἐκτὸς τῶν ἄλλων καὶ) γνωστῶν ἐκκλησιαστικῶν ὕμνων. Γιὰ παράδειγμα, τὸ γνωστὸ κείμενο τῶν χαιρετισμῶν τῆς Παναγίας (καὶ ἐνδεικτικὰ ἐδῶ ὁ πρῶτος οἶκος τοῦ κοντακίου τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου) ἀναμορφώνεται στὸ Θεοτοκάριο τοῦ ἁγίου Νεκταρίου ὡς ἑξῆς:

Χαῖρε, δι' ἧς χαρὰ ἡμῖν ἐξέλαμψε,
χαῖρε, δι' ἦς ἀρὰ δεινὴ ἐξέλιπεν.
Χαῖρε, Ἀδὰμ πεσόντος ἡ ἀνάκλησις,
χαῖρε, τῆς Εὔας τῶν δακρύων λύτρωσις.
Χαῖρε, ὕψος ἄβατον βροτῶν λογισμοῖς,
χαῖρε, βάθος ἀγγέλοις δυσθεώρητον.
Χαῖρε, καθέδρα βασιλέως ἄχραντε,
χαῖρε, κρατοῦσα τὸν κρατοῦντα σύμπαντα.
Χαῖρε, ἀστὴρ ὁ ἐμφαίνων τὸν ἥλιον,
χαῖρε, γαστὴρ ἡ ἐνθέου σαρκώσεως.
Χαῖρε, δι' ἧς ἡ κτίσις νενεούργηται,
χαῖρε, δι' ἧς ὁ Κτίστης ἐβρεφούργηται,
Χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε[8].

Βέβαια, ἀπὸ τὸ Τριαδικὸ καὶ κυρίως ἀπὸ τὸ Θεοτοκάριο (ποὺ παραμένει τὸ γνωστότερο καὶ λαοφιλέστερο ποιητικὸ ἔργο τοῦ ἁγίου Νεκταρίου) ξεχωρίζουν ὁρισμένα ποιήματα καταστρωμένα σὲ προσφιλῆ καὶ οἰκεῖα στὴν ὀρθόδοξη ἑλληνικὴ ὑμνογραφία ποιητικὰ μέτρα, ὅπως ὁ πολιτικὸς δεκαπεντασύλλαβος, κατὰ τὸν ὁποῖο ἀναπτύσσεται καὶ τὸ λίαν ἀγαπητό:

Ἁγνὴ παρθένε, δέσποινα, ἄχραντε Θεοτόκε,
παρθένε, μήτηρ ἄνασσα, πανέδροσέ τε πόκε.
Ὑψηλοτέρα οὐρανῶν, ἀκτίνων λαμπροτέρα,
χαρὰ παρθενικῶν χορῶν, ἀγγέλων ὑπερτέρα.
Ἐκλαμπροτέρα οὐρανῶν, φωτὸς καθαρωτέρα,
τῶν οὐρανίων στρατιῶν πασῶν ἁγιωτέρα[9].

Ἰδιαίτερα, ὅμως, πρέπει νὰ σταθοῦμε στὰ κατὰ παροξύτονα ἑνδεκασύλλαβα δίστιχα βαίνοντα ὑμνογραφήματα, μὲ τὰ ὁποῖα, μάλιστα, ξεκινάει τὸ ποιητικὸ περιεχόμενο τοῦ Θεοτοκαρίου:

Ἀνυμνῶν, μεγαλύνω σε, ἄχραντε,
τὴν τὸ γένος ἡμῶν μεγαλύνασαν.
Δυσωπῶν, δυσωπῶ σε, πανύμνητε,
τὴν ἀεὶ τὸν υἱὸν δυσωπήσασαν.
Εὐλογῶν, μακαρίζω σε, δέσποινα,
ἣν πιστῶν γενεαὶ μακαρίζουσιν.
Ἀναμέλπω τὴν χάριν σου, ἄνασσα,
ἣν ἀγγέλων χοροὶ μεγαλύνουσιν.
Ἀδιάφθορε, νύμφη ἀνύμφευτε,
ἱκετεύω τὸν νοῦν μου χαρίτωσον.
Ἀπειρόγαμε, κόρη ἀκήρατε,
δυσωπῶ σε τὰς κόρας μου φώτισον[10].

Πάνω σ' αὐτὸ ἀκριβῶς τὸ μετρικὸ σχῆμα ὑπάρχουν (ἐκτὸς τῶν ἄλλων) ἕνας (ἀποδιδόμενος στὸν Ἰωάννη τὸν Δαμασκηνὸ) ὕμνος («ἀλφάβητος εἰς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον») ποὺ ἀρχίζει ὡς ἑξῆς:

Ἀνεσπέρου φωτὸς ἡ γεννήτρια,
ἐξαγγέλλοντι πρόσχες μοι, δέομαι...[11],

καθὼς καὶ ἄλλος παρόμοιος ὕμνος (ἄδηλου ποιητῆ), θησαυρισμένος σὲ ἁγιορειτικὸ κώδικα, ὑπὸ τὸ ἀκόλουθο (πολὺ ἐνδιαφέρον ἐν προκειμένῳ) προοίμιο:

Ἀναμέλπω τὴν χάριν σου, δέσποινα,
δυσωπῶ σε, τὸν νοῦν μου χαρίτωσον...[12].

Ἡ ταυτότητα (ὡς πρὸς τὸ μέτρο) ἢ ἡ ὁμοιότητα (ὡς πρὸς τὸ περιεχόμενο) τῶν παραπάνω ὕμνων πρὸς τοὺς ἀντίστοιχους τοῦ ἁγίου Νεκταρίου εἶναι προφανής, γεγονὸς ποὺ προδίδει ὄχι μόνον μιὰν πηγὴ ἔμπνευσης, ἀλλὰ καὶ ὁρισμένες ἀπὸ τὶς ποιητικὲς ἐξαρτήσεις τοῦ ἁγίου.

Β'

Ἡ προοπτικὴ τῶν ποιημάτων τοῦ ἁγίου Νεκταρίου εἶχε (σύμφωνα μὲ σαφεῖς αὐτομαρτυρίες του) καὶ λειτουργικὸ προσανατολισμό· προκειμένου, λοιπόν, αὐτὰ νὰ ψάλλονται καὶ κατὰ τὴ θεία λατρεία, ὁ ἴδιος μερίμνησε ὥστε (εἴτε ἐπὶ τῶν χειρογράφων τῶν σχετικῶν ἔργων, εἴτε στὶς ἔντυπες ἐκδόσεις τους) νὰ διασωθοῦν πληροφορίες γιὰ τὸν ἀκριβῆ τρόπο μουσικῆς ἑρμηνείας τους. Ἀξιολογώντας αὐτὲς τὶς πληροφορίες, μὲ σημερινὰ κριτήρια, θὰ παρατηρούσαμε (ἀβίαστα) ὅτι οἱ προτιμήσεις τοῦ ἁγίου Νεκταρίου διχάζονται ἀνάμεσα σὲ βυζαντινότροπα καὶ δυτικότροπα, τρόπον τινά, μουσικὰ δεδομένα.

Ἀρκετοὶ ὕμνοι τοῦ Θεοτοκαρίου, γιὰ παράδειγμα, εἶναι ποιημένοι πάνω στὸ πρότυπο γνωστῶν αὐτομέλων τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς· ἔτσι, ὁ ἐπίδοξος ψάλτης αὐτῶν τῶν ποιημάτων ἀρκεῖ ἁπλῶς («ἀποκωδικοποιώντας» τὴν ἁρμόδια ἐπισήμανση τοῦ ἁγίου ποιητῆ) νὰ «ἐνεργοποιήσει» τὴ σχετικὴ μαρτυρία. Ἰδοὺ ὁρισμένες ἐφαρμογὲς αὐτῆς τῆς παρατήρησης σὲ ποιήματα τοῦ Θεοτοκαρίου: ὁ πρῶτος δοξολογητικὸς ὕμνος «εἰς τὴν ἁγίαν παρθένον» ψάλλεται σὲ ἦχο πρῶτο, κατὰ τὸ Ὁ ἄγγελος ἐβόα[13]:

Δοξάζω σε, παρθένε, ὑμνῶ σε, παναγία,
τὴν χάριν σου κηρύττω, μήτηρ Θεοῦ, Μαρία.
Κυρίως Θεοτόκον, κόρη, ὁμολογῶ σε,
ἐξ ὅλης δὲ καρδίας θερμῶς ὑμνολογῶ σε[14].

Ἄλλος ὕμνος ψάλλεται σὲ ἦχο πλάγιο τοῦ τετάρτου κατὰ τὸ Ὦ τοῦ παραδόξου θαύματος:

Χαῖρε, παναγία δέσποινα, χαῖρε, παστὰς λογική,
χαῖρε, ἅρμα θεόλεκτον, χαῖρε, θρόνε πύρινε,
χαῖρε, παλάτιον ἔμψυχον, χαῖρε, τὰ Χερουβὶμ ὑπερέχουσα, χαῖρε, τὰ Σεραφὶμ ὑπερφέρουσα,
χαῖρε, ἀκήρατε, μήτηρ λόγου ἄλοχε, χαῖρε, φωτὸς
φωτοφόρον ὄχημα, χαῖρε, πιστῶν ἡ χαρά[15].

Κατὰ τὸν ἴδιο ἦχο μελίζεται, ἐπίσης, ἕνας θαυμάσιος ὀκταώδιος κανόνας τοῦ Θεοτοκαρίου, βασισμένος στὴν ἀκολουθία Ἁρματηλάτην Φαραώ:

Χαῖρε, παρθένε, παναγία, δέσποινα, χαῖρε, ἡ πάντων χαρά,
χαῖρε, λόγου μήτηρ, χαῖρε, θεία τράπεζα,
χαῖρε, σὺ ἡ ἀνέγερσις, χαῖρε, λύσις πικρίας,
χαρᾶς μερόπων ἀνόρθωσις,
χαῖρε, τῶν πιστῶν τὸ διάσωσμα[16].

Πρόκειται, ἐμφανῶς, γιὰ ἀμιγῶς βυζαντινὲς μελῳδίες ποὺ στοιχειοθετοῦν μία τάση τῶν μουσικῶν ἐπιλογῶν τοῦ ἁγίου Νεκταρίου.

Γιὰ ἄλλα, πάλι, τῶν ποιημάτων του ὁ ἅγιος Νεκτάριος παραδίδει ἰδιαίτερη μουσικὴ ἐπένδυση[17], ἡ ὁποία (ὅπως καὶ παραπάνω ἐπισημάνθηκε) μοιάζει δυτικότροπη. Τοῦτο, ὅμως, συμβαίνει μόνον ἂν ἡ ἐν λόγῳ μουσικὴ ἐπένδυση ἀποτιμηθεῖ βάσει τοῦ σύγχρονου μουσικοῦ αἰσθητηρίου· στὴν πραγματικότητα εἶναι ἀπόλυτα σύστοιχη πρὸς τὶς μουσικὲς τάσεις τῆς ἐποχῆς του. Γιὰ νὰ γίνει αὐτὸ κατανοητὸ ἀρκεῖ, ἴσως, ἕνα μόνον παράδειγμα: δέκα (περίπου) χρόνια πρὶν τὴ δημοσίευση τῶν ἐν λόγῳ μουσικῶν συνθέσεων τοῦ ἁγίου Νεκταρίου εἶχε κυκλοφορηθεῖ στὴν Κωνσταντινούπολη παρόμοια ἐργασία τοῦ (γνωστοῦ, ἀργότερα, ὡς «μεγαλοπρεποῦς» πρωτοψάλτου τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας) Ἰακώβου Ναυπλιώτου, ἀπὸ τὴν ὁποία καὶ ἐπιλέγω (τυχαία) τὸν ἀκόλουθο ὕμνο πρὸς τὴν Παναγία[18]:

Οἱ ἐντευξόμενοι φιλόμουσοι ἂς συγκρίνουν τὴν παραπάνω «μουσικὴ πρόταση» τοῦ Ναυπλιώτου μὲ τὸ μέλος ποὺ (γιὰ παρόμοιους ὕμνους πρὸς τὴν Παναγία) ἐπιλέγει ἀργότερα ὁ ἅγιος Νεκτάριος (πρόκειται, ἄλλωστε, γιὰ τὶς μελωδίες ποὺ ἀποδίδονται, ἀπὸ τὸν χορὸ τῶν Κρητῶν ἱεροσπουδαστῶν, στὴν παροῦσα μουσικὴ ἔκδοση) καὶ θὰ ἔχουν πρὸ ὀφθαλμῶν τὰ προφανῆ συμπεράσματα…

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

*. Στὸ παρὸν κείμενο [ποὺ ἔχει δοθεῖ στὸν φίλο Ἀνδρέα Γιακουμάκη γιὰ δημοσίευση σὲ ὑπὸ ἔκδοση ψηφιακὸ δίσκο τῆς χορωδίας τῶν Κρητῶν ἱεροσπουδαστῶν τῆς Ἀνωτάτης Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκαδημίας Κρήτης] σώζονται στοιχεῖα ποὺ πρωτοπαρουσιάστηκαν σὲ εἰδικὴ ὁμιλία τοῦ ὑποφαινόμενου κατὰ μουσικὴ ἐκδήλωση τῆς χορωδίας τῶν Κρητῶν ἱεροσπουδαστῶν τῆς (τότε) Ἀνωτέρας Ἐκκλησιαστικῆς Σχολῆς Κρήτης, ποὺ διοργάνωσε στὴν Αἴγινα (στὸ προαύλιο τοῦ μητροπολιτικοῦ ναοῦ, τὴν 24η Ἰουνίου τοῦ ἔτους 2003) ἡ Ἱερὰ Μητρόπολη Ὕδρας, Σπετσῶν καὶ Αἰγίνης.
[1]. Βλ. σχετικὰ Ἀχιλλέως Γ. Χαλδαιάκη, Ὁ ἅγιος Νεκτάριος καὶ ἡ ἀγάπη του γιὰ τὴν ποίηση καὶ τὴν μουσική. Εἰσαγωγικὸ σχεδίασμα στὴν ποιητικὴ-μουσικὴ διάσταση τοῦ ἔργου τοῦ ἁγίου Νεκταρίου, [Ἀθῆναι 1998]. Πρβλ. καὶ τοῦ ἰδίου, «Δύο χειρόγραφα τοῦ Θεοτοκαρίου τοῦ ἁγίου Νεκταρίου», Θεολογία ΞΕ' (1994), σσ. 355-394. Τοῦ ἰδίου, «Ἡ μουσικότης τοῦ ἁγίου Νεκταρίου», Ὁ Ἐφημέριος ΜΔ' (1995), σσ. 313-316. Τοῦ ἰδίου, «Ὁ Πενταπόλεως Νεκτάριος Κεφαλᾶς· ἕνας μουσικώτατος ἅγιος τοῦ ἐκπνέοντος αἰῶνός μας», Θεοδρομία. Τριμηνιαία ἔκδοση ὀρθοδόξου διδαχῆς, ἔτος Α', τεῦχος 3, Ἰούλιος-Σεπτέμβριος 1999, σσ. 37-52. Τοῦ ἰδίου, «Ἡ ἀγάπη τοῦ ἁγίου Νεκταρίου διὰ τὴν μουσικὴν καὶ τὴν ποίησιν», Ἅγιος Νεκτάριος· ὁ πνευματικός, ὁ μοναστικός, ὁ ἐκκλησιαστικὸς ἡγέτης. Πρακτικὰ διορθοδόξου θεολογικοῦ ἐπιστημονικοῦ συνεδρίου ἐπὶ τῇ ἑκατονπεντηκονταετηρίδι (1846-1996) ἀπὸ τῆς γεννήσεως τοῦ ἁγίου Νεκταρίου (Αἴγινα, 21-23 Ὀκτωβρίου 1996), Ἀθῆναι 2000, σσ. 485-515. Τοῦ ἰδίου, «Ἅγιος Νεκτάριος· ὁ μελῳδὸς ἱεράρχης», Ἡ Αἰγιναία. Περιοδικὴ πολιτιστικὴ ἔκδοση, τεῦχος 4, Αἴγινα, Ἰούλιος-Δεκέμβριος 2001, σσ. 70-75.
[2]. Τριαδικόν, ἤτοι ᾠδαὶ καὶ ὕμνοι πρὸς τὸν ἐν Τριάδι Θεόν, ὑπὸ τοῦ μητροπολίτου Πενταπόλεως Νεκταρίου, ἐν Ἀθήναις […] 1909, σ. 3.
[3]. Θεοτοκάριον, ἤτοι προσευχητάριον μικρόν, περιέχον ᾠδὰς καὶ ὕμνους πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Δέσποιναν ἡμῶν Θεοτόκον καὶ Ἀειπάρθενον Μαρίαν, ὑπὸ τοῦ μητροπολίτου Πενταπόλεως Νεκταρίου, Διευθυντοῦ τῆς ἐκκλησιαστικῆς Ῥιζαρείου Σχολῆς, ἐν Ἀθήναις […] 1905· καί· Θεοτοκάριον, ἤτοι ᾠδαὶ καὶ ὕμνοι πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον καὶ Ἀειπάρθενον Μαρίαν, ὑπὸ τοῦ μητροπολίτου Πενταπόλεως Νεκταρίου, Διευθυντοῦ τῆς ἐκκλησιαστικῆς Ῥιζαρείου Σχολῆς, ἔκδοσις δευτέρα ἐπηυξημένη, ἐν Ἀθήναις […] 1907.
[4]. Ψαλτήριον τοῦ προφητάνακτος Δαυΐδ, ἐντεταμένον εἰς μέτρα κατὰ τὴν τονικὴν βάσιν μετὰ ἑρμηνευτικῶν σημειώσεων, ὑπὸ τοῦ μητροπολίτου Πενταπόλεως Νεκταρίου Κεφαλᾶ, Διευθυντοῦ τῆς Ῥιζαρείου ἐκκλησιαστικῆς Σχολῆς, ἐν Ἀθήναις […] 1908.
[5]. Τριαδικόν [...], ὅ.π.
[6]. Κεκραγάριον τοῦ θείου καὶ ἱεροῦ Αὐγουστίνου ἐπισκόπου Ἱππῶνος, ἤτοι βιβλία τέσσαρα· Α', Αἱ Μελέται. Β', Τὰ Μονολόγια. Γ', Τὸ περὶ τῆς τοῦ Χριστοῦ θεωρίας. Δ', Τὸ περὶ συντριβῆς καρδίας, ἐν οἷς περιέχονται αἰνέσεις τε καὶ δεήσεις καὶ εὐχαριστίαι θερμόταται, ἃς ὁ θεσπέσιος Πατὴρ πρὸς Θεὸν ἀναπέμπων ἐκέκραγεν. Ἐνταθὲν εἰς μέτρα κατὰ τὴν τονικὴ βάσιν, ἐκ τῆς μεταφράσεως τοῦ Εὐγενίου τοῦ Βουλγάρεως, ὑπὸ τοῦ μητροπολίτου Πενταπόλεως Νεκταρίου, Βιβλίον Α', ἐν Ἀθήναις […] 1910 καὶ Βιβλίον Β'.Γ.Δ', ἐν Ἀθήναις […] 1910.
[7]. Ψαλτήριον [...], ὅ.π., σ. 144.
[8]. Θεοτοκάριον [...], ἐν Ἀθήναις […] 1907, σ. 29.
[9]. Αὐτόθι, σ. 9.
[10]. Αὐτόθι, σ. 5.
[11]. Βλ. Κ. Μητσάκη, Βυζαντινὴ Ὑμνογραφία. Ἀπὸ τὴν Καινὴ Διαθήκη ὣς τὴν εἰκονομαχία, Ἀθήνα 19862, σ. 101 (ὑποσημείωση 4).
[12]. Αὐτόθι, σ. 102 (ὑποσημείωση 4). Εἶναι, ὁπωσδήποτε, ἀπόλυτα ἐνδεικτικὸ τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ ἴδιος ὕμνος [ὑπὸ τὸν τίτλο: Ὠδὴ (ἀνωνύμου) Β΄] ἀνθολογεῖται καὶ ἀπὸ τὸν ἅγιο Νεκτάριο στὴν ἔκδοση· Θεοτοκάριον […], ἐν Ἀθήναις […] 1905, σσ. 45-46 [εἰλημμένος, πάντως -ὅπως διευκρινίζεται στὸ προλογικὸ σημείωμα τοῦ ἔργου (σ. [3])-, «ἐκ τοῦ Συνταγματίου τοῦ Ἱερ. Ματθαίου τοῦ Τζιγάλα»].
[13]. Πρβλ. Ἀχιλλέως Γ. Χαλδαιάκη,«Δύο χειρόγραφα τοῦ Θεοτοκαρίου τοῦ ἁγίου Νεκταρίου», ὅ.π., σσ. 364 (ὑποσημείωση 13) καὶ 382 (ὑποσημείωση 25).
[14]. Θεοτοκάριον [...], ἐν Ἀθήναις […] 1907, σ. 38.
[15]. Αὐτόθι, σ. 35.
[16]. Αὐτόθι, σ. 240 κ.ἑ.
[17]. Βλ. σχετικὰ ἕξι ἀνάριθμες σελίδες στὸ τέλος τῆς ἔκδοσης· Θεοτοκάριον […], ἐν Ἀθήναις […] 1905.
[18]. Φόρμιγξ, ἤτοι συλλογὴ ᾀσμάτων καὶ ᾠδῶν, τῶν μὲν μετενεχθέντων ἐκ τῆς εὐρωπαϊκῆς μουσικῆς γραφῆς εἰς τὴν καθ' ἡμᾶς ἐκκλησιαστικήν, τῶν δὲ πρωτοτύπων ὅλως, πρὸς χρῆσιν τῶν δημ. σχολείων καὶ παντὸς φιλομούσου, ὑπὸ Ἰακώβου Ναυπλιώτου Α' Δομεστίκου τῆς τοῦ Χριστοῦ Μ. Ἐκκλησίας [...], ἐν Κωνσταντινουπόλει 1894, σ. 6. Ὁ ὕμνος (ποὺ περιέχεται στό, περιλαμβάνον «ᾄσματα σχολικὰ μονόφωνα», πρῶτο μέρος τοῦ βιβλίου) ἐπιγράφεται, ἁπλῶς, «Δέησις»· παράλληλα, διευκρινίζεται ὅτι πρόκειται γιὰ «μετάφραση» τοῦ Ἰακώβου Ναυπλιώτου (πρᾶγμα ποὺ σημαίνει ὅτι ἀποτελεῖ ἕνα «τῶν μετενεχθέντων ἐκ τῆς εὐρωπαϊκῆς μουσικῆς γραφῆς εἰς τὴν καθ' ἡμᾶς ἐκκλησιαστικὴν» ἀσμάτων τοῦ ἐν λόγῳ ἔργου).